Τελευταία ελπίδα οι τράπεζες...(σπόρων)

πηγή

Νεκταρία Καρακώστα - Ελεύθερος τύπος -

Οι «κιβωτοί» των σπόρων

Ακριβή στοιχεία για αυτή τη γενετική διάβρωση δεν υπάρχουν, σε ότι αφορά μόνο τις ποικιλίες σταριού ωστόσο, υπολογίζεται ότι οι ντόπιες αβελτίωτες ποικιλίες αντιπροσωπεύουν σήμερα μόλις το 1% των καλλιεργούμενων σιτηρών στη χώρα. «Υπάρχει μεγάλη συρρίκνωση αυτή τη στιγμή ειδικά στα σιτηρά», επισημαίνει ο Προϊστάμενος της Τράπεζας Γενετικού Υλικού του ΕΘΙΑΓΕ, κ. Στέλιος Σαμαράς. Παρόμοια είναι η εικόνα και στα λαχανικά, καθώς σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, μόνο το 2-3% των ποικιλιών λαχανικών που υπήρχαν πριν από 50 χρόνια στην Ελλάδα έχει διασωθεί υπό καλλιέργεια στις μέρες μας.
Θεματοφύλακας των ντόπιων ποικιλιών αποτελεί από της ιδρύσεώς της, το 1981, η Τράπεζα Γενετικού Υλικού του ΕΘΙΑΓΕ της Θεσσαλονίκης. Πρωτοβουλίες διάσωσης των ντόπιων ποικιλιών αναπτύσσουν όμως και πολλές μη κυβερνητικές οργανώσεις. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η Τράπεζα Σπόρων Αιγαίου του Ινστιτούτου «Αρχιπέλαγος», το Δίκτυο για τη Βιοποικιλότητα και την Οικολογία στη Γεωργία «Αιγίλοπας» και η ΜΚΟ «Πελίτι», η οποία μαζεύει ντόπιες ποικιλίες και διαθέτει δίκτυο αγροτών σε όλη την Ελλάδα που τις καλλιεργούν. Μία ακόμη τράπεζα αναμένεται να ιδρυθεί προσεχώς στην Κεφαλονιά.
Το όποιο υλικό ακόμη διασώζεται, καλλιεργείται από υπερήλικους γεωργούς για λόγους συναισθηματικούς ή λόγους ποιότητας, γιατί αποτελεί στοιχείο της τοπικής παράδοσης, είτε γιατί προσαρμόζεται καλύτερα στην περιοχή τους, σε ορεινές περιοχές των νησιών και της ορεινής ενδοχώρας. «Οι νέοι δεν δείχνουν να ενδιαφέρονται σήμερα να καλλιεργήσουν παλιές ποικιλίες, επειδή δεν είναι ανθεκτικές στις μεταφορές, δεν είναι ομοιόμορφες και δεν είναι ιδιαίτερα αποδοτικές», επισημαίνει ο κ. Σαμαράς, ο οποίος εκθέτει τα πλεονεκτήματα τους: «Έχουν πολύ πιο υψηλή ποιότητα, κυρίως σε επίπεδο νοστιμιάς. Επίσης, αποτελούν προϊόν της φυσικής εξέλιξης και προσαρμογής στις συνθήκες μιας περιοχής, σε αντίθεση με τις σημερινές, που σε ποσοστό 80% δημιουργούνται στο εξωτερικό. «Το κράτος δεν έχει καταλάβει ότι αυτό το υλικό είναι το πετρέλαιο του μέλλοντος. Και το αποκαλώ έτσι γιατί όταν ένα κράτος εξαρτάται 100% από εισαγόμενους σπόρους, μπορεί οποιοσδήποτε να του ασκήσει πιέσεις», καταλήγει ο προϊστάμενος της Τράπεζας Γενετικού Υλικού της Θεσσαλονίκης.

Τράπεζα Γενετικού Υλικού

Ιδρύθηκε ως τμήμα του Κέντρου Γεωργικής Έρευνας Βόρειας Ελλάδας. στο πλαίσιο Παγκοσμίου Προγράμματος Δράσης του FAO, που ασχολήθηκε με την ίδρυση τραπεζών σπόρων σε στρατηγικά σημεία της υφηλίου με υψηλή γενετική ποικιλότητα ειδών. Από την αρχή της ύπαρξής της, η ελληνική Τράπεζα είναι μέλος του Διεθνούς Γραφείου Φυτογενετικών Πόρων (International Bureau of Plant Genetic Resources) –του σημερινού BIVERSITY, που εδρεύει στη Ρώμη και συνεργάζεται με όλες τις τράπεζες φυτογενετικού υλικού στον κόσμο. Από το 1992 η Τράπεζα «πέρασε» στο Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας. Τα βασικά στάδια της δουλειάς που κάνει η Τράπεζα περιγράφει ο προϊστάμενος της Τράπεζας, κ. Στέλιος Σαμαράς.

ΣΥΛΛΟΓΗ : Η διαδικασία της συλλογής περιλαμβάνει δύο στάδια. «Πρώτα από όλα, προσπαθούμε μέσα από βιβλιογραφικές πηγές να βρούμε τι καλλιεργούσαν τα παλαιότερα χρόνια. Το 1923 ο Παπαδάκης είχε γράψει ένα βιβλίο στα γαλλικά όπου ανέφερε και περιέγραφε όλες τις ποικιλίες σιταριού και κριθαριού που καλλιεργούντο στην Ελλάδα, 186 τον αριθμό. Από αυτές, η Τράπεζα Γενετικού Υλικού έχει σήμερα τις 145. «Πιθανόν να έχουμε και τις άλλες, αλλά δεν υπάρχει κανένας ηλικιωμένος να τις αναγνωρίσει». Εκτός από σιτηρά, η Τράπεζα Γενετικού Υλικού αποθηκεύει σπόρους από όλα τα φυτά, φαρμακευτικά και αρωματικά που έχουν γεωργική σημασία. Σήμερα διατηρεί περίπου 14.000 εντόπιες ποικιλίες και άγρια συγγενή είδη. Επιπλέον, μια πλούσια συλλογή 300 περίπου ποικιλιών αμπέλου.Σε ένα δεύτερο στάδιο, πραγματοποιούμε εξερευνητικές αποστολές σε απομονωμένες περιοχές για να εντοπίσουμε τις παλιές ντόπιες ποικιλίες. Ψάχνουμε να τις βρούμε μιλώντας με γηραιούς ανθρώπους, ζητάμε να βρούμε τι θυμούνται, ρωτώντας πόρτα-πόρτα».
ANAΠΑΡΑΓΩΓΗ : «Αναπαράγουμε τους σπόρους και προσπαθούμε να διατηρήσουμε την παραλλακτικότητά τους (οι ντόπιες ποικιλίες δεν έχουν ομοιόμορφους σπόρους). Η παραλλακτικότητα έχει το πλεονέκτημα ότι σε μια αρρώστια, μια ξηρασία ή έναν παγετό δεν «πεθαίνει» όλη η παραγωγή, αλλά τμήμα της επιβιώνει. Μαζεύουμε τους σπόρους και τους βάζουμε στο χωράφι. Τους πολλαπλασιάζουμε και καταγράφουμε τα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους».

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ : Οι σπόροι διατηρούνται σε ειδικές αποθήκες – ψυγεία με συνθήκες που επιμηκύνουν το χρόνο ζωής τους. Πρώτα κλείνονται στο θάλαμο ενεργούς συλλογής, σε θερμοκρασίες 2-4οC με ελεγχόμενη υγρασία 30%, ώστε να αυξηθεί η ζωή του σπόρου. Στη συνέχεια, μπαίνουν στο θάλαμο της βασικής συλλογής, στους –20οC είτε μέσα σε κουτάκια από λευκοσίδηρο που κλείνουν αεροστεγώς, είτε σε ερμητικά κλειστές αλουμινένιες συσκευασίες με εσωτερική πλαστική επένδυση. «Κάθε 20 χρόνια ελέγχεται η βλαστικότητα των σπόρων για να δούμε πού βρίσκεται και αν έχει πέσει σε ποσοστό πάνω από 15% τότε τον ξαναπολλαπλασιάζουμε. Δεν είμαστε μουσείο σπόρων. Κύριος σκοπός μας είναι η χρησιμοποίηση του υλικού. Οι σπόροι είναι ζωντανοί οργανισμοί. Ελέγχουμε τη βλαστικότητά τους και αν αυτή πέσει, πολλαπλασιάζουμε για να μην χάσουμε τα γονίδια». Οι πληροφορίες που συλλέγονται για το γενετικό υλικό της χώρας καταχωρούνται τέλος σε ηλεκτρονική βάση δεδομένων, στην οποία έχουν πρόσβαση όλα τα Ινστιτούτα Γενετικής Βελτίωσης που υπάρχουν στην Ελλάδα και συνεργαζόμενοι διεθνείς φορείς.


ΔΙΑΘΕΣΗ :Η διάθεση των σπόρων όταν υπάρχει ικανοποιητική διαθεσιμότητα, γίνεται σε:

- ινστιτούτα που κάνουν ποικιλίες και τις δίνουν στους αγρότες έναντι μικρού ποσού,

- δωρεάν σε καλλιεργητές, σε μικρές ποσότητες, συνοδευόμενες από οδηγίες για το πώς θα συντηρηθεί και θα μαζευτεί ο σπόρος και με την υποχρέωση να επιστρέψουν σπόρο στην Τράπεζα με την πρώτη παραγωγή.

- σε ιδιώτες, επίσης με την υποχρέωση επιστροφής. «Έτσι, και εκείνοι τρώνε σωστά και σε εμάς επιστρέφουν σπόρο. Όταν η ποικιλία υπάρχει σε καλλιέργεια, υπάρχει η δυνατότητα, αν χαθεί κάτι, να μπορέσουμε να το ξαναβρούμε».

Τράπεζα Σπόρων Αιγαίου

Με στόχο να συμβάλει στην προστασία του μοναδικού φυτογενετικού υλικού των νησιών του Αιγαίου, το Αρχιπέλαγος δημιούργησε την άνοιξη του 2005 την Τράπεζα Σπόρων Αιγαίου, μία σύγχρονη «κιβωτό» για την προστασία του ελληνικού γενετικού υλικού από την ελληνική επικράτεια, με έμφαση τις νησιωτικές και δυσπρόσιτες περιοχές, όπου λόγω της απομόνωσης διασώζονται περισσότερες τοπικές- ενδημικές ποικιλίες.
Έως σήμερα έχουν συγκεντρωθεί περισσότερες από 700 ποικιλίες δενδρωδών, κηπευτικών, σιτηρών, ψυχανθών, αμπέλου και βοτάνων, από νησιά, παράκτιες περιοχές του Αιγαίου, και περιοχές της Στερεάς Ελλάδας.
Οι σπόροι φυλάσσονται υπό κατάλληλες συνθήκες για μακροχρόνια συντήρηση (σύμφωνα με διεθνή πρωτόκολλα συντήρησης), καλλιεργούνται πειραματικά για μορφολογική παρατήρηση έτσι ώστε να εξεταστεί ο τυχόν βαθμός επιμόλυνσής τους, κι έπειτα καλλιεργούνται με στόχο τον πολλαπλασιασμό σπόρων και τη διανομή τους σε αγρότες των νησιών, με τους οποίους διατηρείται στενή συνεργασία.

«Δεν έχει νόημα να δώσουμε σπόρο σε έναν άνθρωπο όταν δεν εξασφαλίζεται η καθαρότητα του σπόρου. Κάνουμε συνεχώς εδαφολογικές αναλύσεις και προσέχουμε πολύ πού θα φυτευθούν τελικά οι σπόροι, σε εδάφη όπου δεν υπάρχει υπερλίπανση και δεν βρίσκονται κοντά σε υβρίδια ικανά να επιμολύνουν το σπόρο», σημειώνει ο διευθυντής του Ινστιτούτου, κ. Θοδωρής Τσιμπίδης.

Η Τράπεζα Σπόρων Αιγαίου στεγάζεται στην ερευνητική βάση του Αρχιπελάγους στην Ικαρία και συνεργάζεται στενά με την Τράπεζα Γενετικού Υλικού του ΕΘΙΑΓΕ.

Πώς επιμολύνονται και εξαφανίζονται οι τοπικές ποικιλίες

Έως τα μέσα του περασμένου αιώνα, οι αγρότες καλλιεργούσαν σχεδόν αποκλειστικά τοπικές ποικιλίες και κάθε χρόνο φύλαγαν τους σπόρους για την καλλιέργεια της επόμενης χρονιάς. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως, όλο και περισσότεροι αγρότες αγοράζουν τους σπόρους για τις καλλιέργειές τους. Οι σπόροι που είν αι διαθέσιμοι στο εμπόριο είναι από ξένες ποικιλίες και συχνά υβριδισμένοι. Οι υβριδισμένοι σπόροι έχουν υποστεί πολλές κατευθυνόμενες εργαστηριακές διασταυρώσεις. Συνεπεία αυτού, έχουν μεγάλη παραγωγή την πρώτη χρονιά της καλλιέργειάς τους, με την προϋπόθεση ότι τους παρέχονται μεγάλες ποσότητες νερού και θρεπτικών συστατικών (με χημικά ή βιολογικά λιπάσματα. Πέραν από την υψηλή παραγωγή τους, όμως, οι υβριδισμένοι σπόροι δίνουν κι ένα άλλο χαρακτηριστικό: μετά την πρώτη καλλιέργεια αποδυναμώνονται, και εάν καλλιεργηθούν δεύτερη φορά δίνουν ελάχιστη παραγωγή. Έτσι, ο αγρότης αναγκάζεται να αγοράζει κάθε χρόνο τους απαραίτητους σπόρους ή φυντάνια (αφού δεν μπορεί πλέον να τα παράγει).
Ο μεγάλος όμως κίνδυνος από την ανεξέλεγκτη καλλιέργεια υβριδίων προκύπτει από το γεγονός ότι κατά τη γονιμοποίησή τους, μέσω των εντόμων ή του αέρα, μπορούν να επιμολύνουν τοπικές ποικιλίες που βρίσκονται έως και 3 χλμ μακριά. Όταν μία τοπική ποικιλία επιμολυνθεί, ο επόμενός της σπόρος θα αποκτήσει χαρακτηριστικά του υβριδίου και το κυριότερο, θα εξασθενίσει η δυνατότητα του να σχηματίζει παραγωγικούς σπόρους.Δηλαδή μία ποικιλία που χρειάστηκε αιώνες για να εξελιχθεί, μπορεί να εξαφανιστεί μέσα σε μία μόνο καλλιεργητική περίοδο.

Πηγή: Ινστιτούτο «Αρχιπέλαγος»

Info

Τράπεζα Γενετικού Υλικού - ΕΘΙΑΓΕ: τηλ. 2310-471110
Τράπεζα Σπόρων Αιγαίου – Ινστιτούτο «Αρχιπέλαγος»: τηλ. 22750-41673
Εναλλακτική Κοινότητα «Πελίτι»: τηλ. 25240-22059
Αιγίλοπας – Δίκτυο για τη Βιοποικιλότητα και την Οικολογία στη Γεωργία: τηλ. 24280-94558